جایگاه تصفیه باطن و تزکیه نفس در کسب علم لدنّی

از آهنى بى‏رنگ شدن: آهنى را از دست دادن. در قدیم آینه از آهن ساخته مى‏شد. چون آهن را جلا مى‏دادند تیرگى آن مى‏رفت و چنان روشن مى‏شد که عکس هر چیز در آن پدید مى‏گردید. و صفت آهنى (تیره بودن) آن از میان مى‏رفت.

اوصاف خود: اوصاف حیوانى.

مُعید: یعنی، بازگو کننده. در مدرسه‌های عالی قدیم مانند نظامیه‌ها، این لفظ را به کسی اطلاق می‌کردند که درس استاد را تکرار می‌کرد و مشکلات شاگردان را پاسخ می‌گفت. و در اصطلاح نظام دانشگاهى امروز کشورهاى عربى منصبى مرادف دانشیار. «البته این نوع تحصیل را، علم کسبی می‌گویند که تنها از راه مدرسه و شواهد عقلی و نقلی به دست می‌آید.

صاف کردن خویش از اوصاف خود: یعنی با تزکیه نفس درونت را از اوصاف پست و اخلاق زشت و خودبینی‌ها صاف کن تا به اخلاق ربّانی و اوصاف الهی آراسته شوی؛ تنها در‌این صورت است که ذات پاک خود را خواهی دید و علم الهی را بی‌کتاب و معلم در خود خواهی یافت.

صحیحین: الجامع الصحیح تألیف محمد بن اسماعیل بخارى (وفات- 256 ه)، و صحیح ابو الحسن مسلم بن حجاج نیشابورى (وفات- 261 ه).

مشرب: به معنی محل آب نوشیدن است.

آب حیات: یعنی معرفت الهی وپیوستگی به حق،

اَمْسَیْنا لَکُردیّاً و اَصْبَحْتُ عَرَبیّاً: عبارتى است منسوب به ابو الوفاء کُرد، یعنى شبانگاه کُرد بی مایه یی بودم وبامدادان که برخاستم بر زبان عربی تسلط داشتم .[1]

 ( 3472) اگر مى‏خواهى که از نام و حرف بگذرى و بحقیقت برسى خود را از خودى پاک کن.( 3473) مثل آهن رنگ آهنى را از دست داده و بر اثر ریاضت و زحمت آینه‏اى شو بى‏زنگ.( 3474) خود را از اوصاف خود مصفا کن تا ذات پاک و صاف خویش را جلوه‏گر بینى.( 3475) و علوم انبیا را بدون کتاب و معبد و استاد در دل خود مشاهده کنى. ( 3476) حضرت رسول فرمود از امت من کسانى هستند که از گوهر و نور وجود من در آنها هست.( 3477) جان آنها با آن نور مرا مى‏بیند و من آنها را با همان نور مشاهده مى‏کنم.( 3478) این دیدن احتیاجى بخواندن کتاب صحیح بخارى و صحیح مسلم [دو کتاب معتبر از اخبار اهل سنت است. ] و احادیث و روایات راویان ندارد و تو از آن منبع که آب حیات و شراب زندگى مى‏نوشند.( 3479) راز سخن حضرت بابا طاهر را که گفت امسیت کردیاً و اصبحت عربیاً را بخوان و درک کن.() سر امسینا و اصبحنا تو را براه خدا مى‏رساند.( 3480) اگر مثالى از این راز نهانى مى‏خواهى قصه‏اى از رومى‏ها و چینیها را بخوان‏.

مولانا می گوید: آن که حقیقت جوست، مى‏داند که اثر در نام نیست بلکه در مسمّى است پس فرا گیرنده علم ظاهرى هم اگر مستعّد باشد بدین حقیقت خواهد رسید، که علم، رسیدن به حقیقت اشیاء است نه سر گرم شدن به الفاظ. حاصل این بیتها نیز این است که اگر کسى خواهد به علمى رسد که از جانب هوست باید به ریاضت پردازد و درون خود را پاک کند تا علم حقیقى بر وى افاضه شود.

او می گوید: برای رسیدن به علم اهل دل یا حقیقت محض، از نام‌ها، ظواهر مادی، خودیّت و آن‌چه جز پروردگار، ما را به خود مشغول می‌کند، باید گذشت.برای مثال آهن را صیقل می‌دهند تا آهن بودن را از دست بدهد و آینه شود؛ ریاضت مردان راه حق نیز مانند صیقل دادن است.

از نظر مولانا وسایر عرفا، علم لدنّی، علمی است که اهل قرب از جانب حق تعالی به دست می‌آورند، بی‌واسطه بشر و آن بر سه قسم است: وحی، الهام و فراست».[2] در چند حدیث از پیامبر(ص) نقل شده است که برادران من کسانی هستند که به من ایمان دارند و مرا ندیده‌اند. رابطه من با این برادران نادیده، از طریق یک نور باطنی و پیوندی معنوی برقرار است.[3] مولانا با توجه به این حدیث است که می‌گوید، همه مردان حق و واصلان، در ردیف این برادران نادیده قرار دارند. رابطه پیامبر با برادران نادیده و ارشاد آن حضرت درباره مردان حق، نیاز به منابع حدیث، مانند صحیح مسلم و بخاری و روایات محدثین، ندارد. پیامبر و دیگر مردان حق، از آب حیات، معرفت نوشیده‌‌‌اند و در مشرب این آب حیات به‌هم پیوسته و با یک‌دیگر مربوطند. سپس مولانا به سخن ابوالوفاء اشاره می‌کند که: شبان‌گاه بی‌مایه‌ای بودم و بامدادان که برخاستم بر زبان عربی تسلط داشتم؛ این سخن را درباره کسانی به کار می‌برند که با الهام حق یا تحولی روحانی، به حقایق می‌رسند. مولانا عقیده دارد: مردان حق نیز به همین ترتیب از علم پیامبر بهره‌مند می‌شوند.